Droga prowadzaca do hitlerowskiego ludobójstwa

TRANSKRYPCJANARRATOR: Paryż, rok 1900.Ponad pięćdziesiąt milionów ludzi z całego świata odwiedziło Wystawę Światową – wielką ekspozycję, której celem była promocja lepszego porozumienia i tolerancji między narodami oraz świętowanie nowego stulecia, nowych wynalazków i fascynującego postępu.XX wiek zaczął się bardzo podobnie do  naszego – nadzieją, że wykształcenie, nauka i technika będą mogły stworzyć lepszy i spokojniejszy świat.Ale wkrótce wybuchły dwie niszczycielskie wojny.

DROGA PROWADZĄCA DO HITLEROWSKIEGO LUDOBÓJSTWA

NARRATOR: Pierwsza Wojna Światowa, trwająca od 1914 do 1918 roku, toczyła się zarówno w Europie, jak i poza nią.Znana również jako „wojna, która zakończy wszystkie wojny”.Konflikt rzucił przytłaczający cień na życie dziesiątków milionów ludzi.Ranny żołnierz napisał w liście do domu: „To nie jest wojna.To jest koniec świata”.Połowa Francuzów, którzy w chwili wybuchu wojny liczyli 20 do 32 lat, nie dożyła jej zakończenia.Poległa ponad jedna trzecia niemieckich mężczyzn w wieku od 19 do 22 lat.Ciała i dusze milionów weteranów zostały okaleczone.Do postępów w dziedzinie techniki zabijania należało stosowanie trujących gazów.Niekończąca się rzeź spowodowała upadek rządów i rozpad wielkich cesarstw.Był to kataklizm, który otoczył mrokiem samo pojęcie człowieczeństwa i przyszłość ludzkości.Winston Churchill powiedział, że wojna pozostawiła po sobie „okaleczony, złamany świat”.

NASTĘPSTWA I WOJNY ŚWIATOWEJ I DOJŚCIE DO WŁADZY  NAZIZMU 1918–1933

NARRATOR: Upokorzenie, jakim była porażka Niemiec i postanowienia traktatu pokojowego zawartego w 1919 roku, w dużym stopniu przyczyniło się do dojściu do władzy nazizmu i wybuchu drugiej „wojny światowej” zaledwie 20 lat później.Tym, co zaszokowało wielu Niemców w traktacie podpisanym w pałacu wersalskim, niedaleko Paryża, było narzucenie przez zwycięzców warunków, zgodnie z którymi ich kraj miał zostać w przyszłości pozbawiony istotnych sił zbrojnych.Terytorium Niemiec zostało okrojone o 13%.Niemcy zostały zmuszone do przyjęcia pełnej odpowiedzialności za rozpętanie wojny i zapłacenia wielkich odszkodowań wojennych.Wielu, w tym 30-letni były kapral Adolf Hitler, uważało, że krajowi zadano „cios w plecy” – został on zdradzony przez rodzimych wywrotowców i przez rząd, który zgodził się na zawieszenie broni.Faktycznie niemieckie dowództwo wojskowe dyskretnie poszukiwało możliwości zakończenia wojny, której w 1918 roku nie mogło już wygrać.Adolf Hitler napisał później, że „dwa miliony Niemców nie powinny były polec na darmo”.„Żądamy zemsty!”Wielu weteranów i innych obywateli nie potrafiło zrozumieć porażki Niemiec i niepewnej przyszłości.Oddziały opuściły krwawe pola bitew i powróciły do społeczeństwa, którego stan wprawiał w konsternację.Nowa, nieznana demokratyczna forma rządów – Republika Weimarska – zastąpiła autorytarne cesarstwo i natychmiast stanęła przed niezwykle trudnymi wyzwaniami.Na początku lat 20-ch tysiące Niemców stały w kolejkach za pracą i chlebem.Oszczędności klasy średniej wyparowały, ponieważ w wyniku galopującej inflacji pieniądz stracił wartość.[460 miliardów marek]Niektórzy palili banknotami w piecach.Po zaledwie kilkuletnim okresie stabilizacji gospodarczej w 1929 roku wybuchł światowy kryzys.Niemiecki system bankowy załamał się, w roku 1930 stopa bezrobocia wzrosła do 22%.W kraju zmagającym się z problemem bezrobocia, rozgoryczonym utratą terytorium i zdemoralizowanym wskutek nieskuteczności  rządu demonstracje polityczne często przybierały gwałtowny przebieg.Wiele partii politycznych utrzymywało własne oddziały paramilitarne, atakujące przeciwników i zastraszające ich elektorat.W 1932 roku, w ciągu jednego miesiąca dziewięćdziesiąt dziewięć osób zginęło na ulicach.Prawicowa propaganda i demonstracje odwoływały się do obaw przed rewolucją komunistyczną rozprzestrzeniającą się ze Związku Sowieckiego.Gwałtowna industrializacja i rozwój miast rodziły nowe problemy społeczne.Zmieniała się obyczajowość.Narastała przestępczość.Normy seksualne stały się płynne.Po raz pierwszy znaczna część kobiet pracowała poza domem, a nowa konstytucja dała kobietom prawo głosu.Młoda niemiecka demokracja została poddana ciężkiej próbie przez rozpad starych wartości i obawy o to, co przyniesie przyszłość.Adolf Hitler był niekwestionowanym przywódcą Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników – znanej jako partia nazistowska – od roku 1921.W 1923 roku został uwięziony za próbę obalenia rządu.Proces przyniósł mu sławę i zwolenników.Czas spędzony w więzieniu wykorzystał na ujęcie swoich idei politycznych w formie książki zatytułowanej „Mein Kampf” („Moja walka”).Cele ideologiczne Hitlera obejmowały ekspansję terytorialną, utrwalenie państwa czysto rasowego oraz eliminację europejskich Żydów i innych mniemanych przeciwników Niemiec.Hitler przebywał w więzieniu niedługo i po zniesieniu zakazu działalności jego Narodowo-Socjalistycznej Partii wraz ze zwolennikami ponownie stanął do walki na ulicach miast i  na prowincji.Partia Narodowo-Socjalistyczna rekrutowała członków, organizowała ich i wydawała prasę rozpowszechniającą jej przesłanki.Przemilczając bardziej radykalne cele, narodowi socjaliści oferowali proste rozwiązania problemów Niemiec, wykorzystując obawy, frustracje i nadzieje obecne w społeczeństwie.Na początku lat 30-ch, frekwencja w wyborach biła rekordy.Równie oszałamiająca była liczba partii i odłamów walczących o głosy.Hitler okazał się być charyzmatycznym działaczem i w celu dotarcia do społeczeństwa korzystał z najnowocześniejszych technik.Partia nazistowska uzyskała szerokie poparcie obejmujące m.in. szerokie grupy klasy średniej – intelektualistów, urzędników państwowych, studentów, ludzi z wyższym wykształceniem, sklepikarzy oraz pracowników biurowych zrujnowanych przez kryzys.Jednakże naziści w wolnych wyborach krajowych nigdy nie zdobyli więcej niż 38% głosów.Żadna partia nie była w stanie uzyskać bezwzględnej większości, a bez politycznej zgody nie mógł powstać rząd zdolny do efektywnego kierowania państwem.Adolf Hitler nie objął stanowiska w wyniku wyborów i nie musiał  przechwycić  władzy.Otrzymał propozycję umowy, gdy partia nazistowska zaczęła tracić poparcie wyborców.Gdy w styczniu 1933 roku stary bohater wojenny, prezydent Paul von Hindenburg, zaprosił Hitlera do objęcia funkcji kanclerza rządu koalicyjnego, naziści nie mogli uwierzyć w swoje szczęście.Byli oni rewolucjonistami, którzy chcieli radykalnego przekształcenia Niemiec.Konserwatywni politycy wchodzący w skład nowego rządu nie darzyli Hitlera sympatią ani zaufaniem, ale jeszcze mniej cenili demokrację, a jako większe zagrożenie postrzegali partie lewicowe.Wyciągnęli rękę do nazistów, aby stworzyć większość w parlamencie.Byli pewni, że są w stanie kontrolować Hitlera.Miesiąc później, po podpaleniu budynku parlamentu Niemiec, Hitler i jego nacjonalistyczni partnerzy koalicyjni dostrzegli swoją szansę.Wykorzystując powszechne obawy przed komunistyczną rewoltą, oskarżyli komunistów o wzniecenie pożaru i ogłosili stan wyjątkowy.Prezydent Hindenburg podpisał dekret zawieszający wszystkie podstawowe prawa obywatelskie i zabezpieczenia konstytucyjne, który dawał policji podstawę do arbitralnych działań.[Dziennik Ustaw Rzeszy]Pierwszym obiektem nowego rządu byli przeciwnicy polityczni.Na mocy dekretu o stanie wyjątkowym mogli być terroryzowani, bici i zatrzymywani na nieokreślony czas.Przywódcy związków zawodowych i opozycyjnych partii politycznych zostali aresztowani.Władze Niemiec wysłały tysiące ludzi – w tym lewicowych członków Parlamentu do nowo założonych obozów koncentracyjnych.Mimo nazistowskiego terroru i brutalnego zduszenia przeciwników politycznych wielu obywateli Niemiec chętnie akceptowało lub aktywnie wspierało te radykalne środki jako prowadzące do porządku i bezpieczeństwa.Dzięki perspektywom kreślonym przez śmiałego, młodego i charyzmatycznego przywódcy wielu Niemców zyskało nową nadzieję i ufność w przyszłość swojego kraju.Kierujący nazistowską propagandą Joseph Goebbels planował przekonanie tych, którzy pozostawali sceptyczni.GOEBBELS: [mówi po niemiecku] Konieczne są dobre rządy, a dla dobrych rządów konieczne jest uprawianie dobrej propagandy. To działa wspólnie. Dobry rząd bez propagandy jest możliwy nie bardziej niż dobra propaganda bez dobrego rządu.NARRATOR: Hitler przemawia do SA – swoich oddziałów szturmowych.HITLER: [mówi po niemiecku] Niemcy przebudziły się! Zdobyliśmy władzę w Niemczech. Teraz musimy zdobyć niemiecki naród.

BUDOWA „WSPÓLNOTY NARODOWEJ” 1933–1936

NARRATOR: Uroczyste ponowne otwarcie parlamentu, zaaranżowane przez Josepha Goebbelsa, miało na celu powiązanie rządu Hitlera z cesarską przeszłością Niemiec i przedstawienie nazistów jako wybawców ratujących przyszłość narodu.Wydarzenie zostało starannie wyreżyserowane w celu utwierdzenia niemieckiego establishmentu – w tym armii – w przekonaniu, że Hitler będzie szanował jego tradycje.Nakręcone pod kontrolą nazistów kroniki filmowe przekonywały, że armia popiera nowy rząd.Początkowo Hitler pozostawał w cieniu sprawującego od wielu lat urząd prezydenta Hindenburga, nowy kanclerz miał wkrótce stać się absolutnym dyktatorem Niemiec.KOMENTARZ: Dzisiejszy dzień był poświęcony nowym Niemcom.Ponad sto tysięcy dzieci w wieku szkolnym stało jedno koło drugiego, gdy samochód wiozący wiekowego prezydenta i kanclerza jechał przez tłum ku trybunie dla mówców.Niezależnie od tego, czy podziela się doktryny Hitlera, trzeba przyznać, że jego przywództwo zjednoczyło naród niemiecki po raz pierwszy od zakończenia wojny.Niemal fanatyczny entuzjazm Niemców zadziwia cały świat...NARRATOR: Hindenburg pozostał prezydentem do śmierci w sierpniu 1934 roku.Następnie Hitler w porozumieniu z armią zniósł urząd prezydenta, ogłaszając się Führerem i kanclerzem Rzeszy, wodzem narodu i szefem rządu.Żadna władza nie stała ponad ani na równi z nim.Siły zbrojne natychmiast zaczęły składać przysięgę wierności Adolfowi Hitlerowi.TŁUM: [w języku niemieckim] Składam wobec Boga tę świętą przysięgę, iż Adolfowi Hitlerowi bezwzględnie będę posłuszny...NARRATOR: Wszyscy urzędnicy państwowi, w tym nauczyciele i policjanci, członkowie parlamentu i sędziowie, składali przysięgę lojalności nie wobec jakiejkolwiek konstytucji, ale wobec Hitlera jako wodza narodu niemieckiego.Gdy naziści doszli do władzy, gospodarka sięgnęła dna.Chlubili się jej uzdrowieniem dzięki wielkim projektom robót publicznych dla bezrobotnych.KRONIKA FILMOWA: [w języku niemieckim] Pół miliona towarzyszy z ludu powróciło w tym roku do pracy. Od momentu objęcia władzy bezrobocie spadło o ponad połowę.NARRATOR: Hitler triumfalnie otwierał nowe autostrady, demonstrując wolę narodu jednoczącą kraj i ułatwiającą utajniony rozwój niemieckich sił zbrojnych.W 1935 roku Niemcy otwarcie odrzuciły postanowienia zawartego w roku 1919 Traktatu Wersalskiego, przywracając pobór i powiększając siłę militarną.Naziści spełniali obietnice odrodzenia i wzmocnienia narodu.Imponujące osiągnięcia zachęcały wielu ludzi do ignorowania radykalnych aspektów ich polityki lub nawet udzielania im poparcia.We wrześniu 1935 roku partia nazistowska zgromadziła się na dorocznym zjeździe w Norymberdze.Zjazd rozpoczął się od tradycyjnego hymnu, nadającego uroczystą aurę i tworzącego poczucie ciągłości z przeszłością.Zakończył się specjalną sesją parlamentu z dala od Berlina.Hitler przedstawił nowe prawa rasowe, odczytane przez przewodniczącego parlamentu Hermanna Göringa.GÖRING: [mówi po niemiecku] Obywatelstwo Niemiec jest ograniczone dla osób krwi niemieckiej lub pokrewnej. Zawieranie małżeństw między Żydami a osobami krwi niemieckiej lub pokrewnej jest zabronione. (Wiwaty)NARRATOR: Reżim nazistowski dążył do stworzenia czystych rasowo Niemiec, które dzięki tak zwanym cechom wyższym byłyby doskonale przygotowane do rządzenia całym kontynentem europejskim.Nazizm nauczał, że walka ras stanowiła siłę napędową historii: rasy „wyższe” muszą zwalczać rasy „niższe”, w przeciwnym wypadku ulegną degeneracji z ich powodu.Nazistowska koncepcja wspólnoty narodowej miała według nowych praw i dekretów charakter ekskluzywny i oparty na rasie.Heinrich Himmler i SS prowadzili bitwę ideologiczną.Rasistowskie idee były nauczane w szkołach.Niektórym grupom, takim jak Żydzi, Słowianie, Afrykanie i Romowie, zwani również Cyganami, przypisano rasową niższość.Ludzie niepełnosprawni umysłowo lub fizycznie zostali uznani za „niegodnych życia”.[Nazistowski film propagandowy]Naukowcy i specjaliści w dziedzinie medycyny stosowali pseudonaukowe teorie do badania i oceny cech rasowych.

OD OBYWATELI DO BANITÓW 1933–1938

NARRATOR: Przed dojściem nazistów do władzy Żydzi cieszyli się w Niemczech pełnią praw obywatelskich.Po 1933 roku niemiecki rząd stopniowo wykluczał ich z udziału w życiu publicznym i publicznej edukacji.Nowo powstałe żydowskie szkoły prywatne zapewniały niektórym bezpieczne środowisko do nauki.Do 1938 roku niemieckie władze odizolowały niemieckich Żydów i poddały ich segregacji, wydalając ich z zawodów i odbierając większość możliwości zarabiania na życie.[Tylko dla Aryjczyków] [Tylko dla Żydów!] [Aryjski lekarz] [Aryjski lekarz rodzinny] [Aryjski lekary specjalista]

WSPOMNIENIA ŻYDOWSKIEJ MŁODZIEŻY

STEINHARDT: Odczuwaliśmy to w następujący sposób: dlaczego nie możemy w tym uczestniczyć?Dlaczego nam nie wolno? Wszyscy mówili „Heil Hitler”.Ja też mówiłam.Co mogłam wiedzieć? Miałam osiem lat.Kiedy więc matka powiedziała mi: „Nie powinnaś tego robić”.Zapytałam: „Dlaczego nie”?Ona odpowiedziała: „Czy nie powiedziano ci, że jesteś Żydówką”?Odpowiedziałam: „Och, zapomniałam”.NARRATOR: Niemieccy Żydzi dostawali mnóstwo upomnień.GŁOŚNIK: [w języku niemieckim] Szanowni Państwo, to bojkot żydowskich sklepów. Prosimy przechodzić.STERN: Poczucie izolacji, które wytworzyło się w nas po roku 1933, stopniowe i narastające, oddziaływało na nas również psychologicznie.Wiedzieliśmy, że żyjemy we wrogim świecie.[Der Stürmer] [4000 lat trwająca wojna] [Żydzi  to nasze przekleństwo!]NARRATOR: Między rokiem 1933 a 1939 rząd Niemiec ustanowił setki praw definiujących, segregujących, i powodujących zubożenie niemieckich Żydów.[Żółte ławki są przeznaczone dla Żydów] [Zakaz wstępu dla Żydów] [Każdy, kto kupuje u Żydów, jest zdrajcą narodu!]HAAS: Wraz z moją siostrą przemykałyśmy wśród tych wielkich transparentów wiszących w całym mieście.Próbowałyśmy ich nie dostrzegać, myśląc, że jeśli ich nie widzimy, nie istnieją.Ale one istniały.Wszystko to krok po kroku opanowywało całą rzeczywistość.STREICHER: [mówi po niemiecku] …bez rozwiązania kwestii żydowskiej nie będzie rozwiązania dla ludzkości.[Czy znasz Żyda?]NARRATOR: Celem nazistowskiej propagandy było zdemonizowanie Żydów i sprawienie, aby Niemcy postrzegali ich jako niebezpieczny margines społeczny.[Der Stürmer] [Żydzi są naszym przekleństwem!]Po 1935 roku codzienny antysemityzm stał się regularną częścią karnawałowych parad z platformami.Publiczne demonstracje antysemityzmu wzmacniały klimat wrogości wobec Żydów w Niemczech, a przynajmniej obojętność na ich traktowanie.[Kłamcy w światowej prasie] [Żyd]W marcu 1938 roku wojska niemieckie wkroczyły do sąsiedniej Austrii.Niemcy podarły na strzępy kolejne postanowienie Traktatu Wersalskiego, wcielając ojczyznę Hitlera do Rzeszy.Była to katastrofa dla austriackich Żydów.W ciągu roku naziści osiągnęli w Austrii to, co w Niemczech zajęło im pięć lat.9 listopada partia nazistowska zorganizowała wybuch antyżydowskich zamieszek w całej Rzeszy.Była to bezprawna napaść, która spowodowała oburzenie na świecie i ściągnęła na reżim krytykę ze strony wielu Niemców.Należące do Żydów firmy, które już ucierpiały z powodu antysemickich ataków, stały się celem rozmyślnego wandalizmu, przedstawianego jako spontaniczne działanie społeczne.Funkcjonariusze partii kierowali członkami SA, SS i Hitlerjugend, niszczącymi żydowskie sklepy i podpalającymi synagogi.Akty wandalizmu dotknęły ponad 7000 firm należących do Żydów.Niemcy nazwali te gwałtowne ataki Kristallnacht – Nocą Kryształową – od ulic pokrytych szkłem rozbitych szyb sklepów należących do Żydów.W trakcie obejmujących cały kraj aktów przemocy uszkodzono lub zniszczono ponad 250 synagog.HAAS: Pamiętam, jak po Nocy Kryształowej jechałam przez Berlin i widziałam stojące w płomieniach synagogi, szkło na ulicach i ludzi – stłoczonych i przygnębionych.Chodzili jak ofiary, jak zaszczuci.NARRATOR: Niemiecka policja zapełniła obozy koncentracyjne tysiącami żydowskich więźniów.Byli zwalniani przez SS tylko wówczas, gdy zgodzili się wyemigrować.Ale Żydzi w większości krajów napotykali coraz bardziej restrykcyjne limity imigracyjne i biurokratyczne przeszkody w Niemczech.Nowe prawo wydane w październiku 1938 roku nakazywało Żydom zwracać stare paszporty, które były ważne wyłącznie po ostemplowaniu ich literą „J”.Dwa miesiące później kolejny przepis uniemożliwił wypływ kapitału należącego do Żydów, gdy Ministerstwo Gospodarki zamroziło całą żydowską własność i aktywa.Wielu spośród tych, którzy dysponowali środkami i mieli dokąd się udać, próbowało opuścić Niemcy.Niektóre rodziny wysyłały tylko dzieci do innych, bezpieczniejszych krajów.Nikt nie mógł wiedzieć, że świat wkrótce obejmie wojna.

II WOJNA ŚWIATOWA I HOLOCAUST 1939–1945

NARRATOR: W miarę wdrażania przez reżim nazistowski długofalowego celu, jakim była ekspansja terytorialna, postępowała agresja wobec sąsiadów Niemiec, początkowo nie napotykając żadnego zbrojnego oporu.Hitler liczył na niechęć Wielkiej Brytanii i Europy do interwencji z obawy przed następną wojną.Zajęcie Pragi, stolicy Czechosłowacji, nie pozostawiało wątpliwości co do niemieckich intencji dokonania podboju militarnego w Europie Środkowo-Wschodniej.1 września 1939 roku potężne siły niemieckie napadły na Polskę i podbiły ją w ciągu miesiąca.Był to początek drugiej wojny światowej.W kwietniu 1940 roku Niemcy zajęły Danię i Norwegię.W maju niemieckie siły zbrojne zaatakowały Francję, Holandię, Luksemburg i Belgię.W czerwcu upadł Paryż i Francja skapitulowała.To szybkie i nieoczekiwane zwycięstwo zaspokoiło niemiecką żądzę zemsty za porażkę i upokorzenie w pierwszej wojnie światowej.Spowodowało wyniesienie popularności Hitlera i zaufania Niemców do niego na nowe poziomy.W czerwcu 1941 roku niemiecka armia, licząca ponad trzy miliony żołnierzy, zaatakowała Związek Sowiecki, aby toczyć wojnę na wyniszczenie, której celem były dziesiątki milionów cywilów.W warunkach wojny i okupacji nazistowski reżim mógł podjąć bardziej radykalne środki w celu realizacji swoich celów politycznych i rasowych.W wyniku postępów wojsk niemieckich we wschodniej Europie władza Hitlera rozciągnęła się na kolejne miliony żydowskich mieszkańców okupowanych krajów, w których niemiecki rząd mógł wykorzystywać antyżydowskie uczucia obecne w lokalnych społeczeństwach .We wschodniej Europie niemieckie władze przymusowo przesiedlały osoby zidentyfikowane jako Żydów do gęsto zaludnionych obszarów zwanych gettami.W większych gettach odseparowani od nieżydowskiej ludności Żydzi byli uwięzieni za murami i drutem kolczastym.Niemiecki marsz na wschód był przedstawiany jako krucjata przeciwko żydostwu i komunizmowi – uznawanych przez nazistów za dwa aspekty tego samego zła.Niemieccy żołnierze i funkcjonariusze policji traktowali sowieckich jeńców wojennych jako podludzi, rozstrzeliwując ich lub z premedytacją uśmiercając przez wystawienie na działanie żywiołów i głód.Miliony zmarły w niemieckiej niewoli.Na froncie wschodnim rasistowskie instruktaże polityczne stanowiły regularną część szkolenia wszelkiego rodzaju niemieckich sił okupacyjnych.[Żydowski spisek]Dowódca SS, Heinrich Himmler, tak odnosił się do wojny przeciw Związkowi Sowieckiemu w przemówieniu do swoich ludzi: „Ta inwazja to bitwa ideologiczna i walka ras. „Tę walkę toczy Narodowy Socjalizm – „ideologia oparta na wartości „naszej niemieckiej, nordyckiej krwi... „Po drugiej stronie stoi licząca 180 milionów ludność, „mieszanina ras o niewymawialnych nazwach, „których wygląd jest taki, „że każdy może zabijać ich przedstawicieli bez żalu i współczucia…”W lipcu 1941 roku Hermann Göring, zastępca Hitlera, zatwierdził wszystkie przygotowania niezbędne do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” na pozostającym pod niemiecką kontrolą terytorium Europy.W miarę postępów niemieckich sił zbrojnych przemieszczały się również mobilne oddziały egzekucyjne.Wehrmacht, jednostki SS i niemiecka policja brały aktywny udział w zatwierdzonych przez władze masowych mordach.Niemcy i ich pomocnicy zgromadzali ofiary, doprowadzali je pieszo lub dowozili ciężarówkami na miejsce kaźni, często nakazywali zdjęcie ubrań, a następnie strzelali do nich.Uczestnikami mordów byli także lokalni kolaboranci, w szczególności policja, z Łotwy, Litwy, Estonii, Ukrainy i Białorusi.Niemieckie oddziały egzekucyjne wraz z pomocnikami wymordowały w trakcie masowych rozstrzeliwań co najmniej dwa miliony żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci.W Niemczech, SS i policja deportowały pozostałych Żydów na okupowane tereny wschodnie.W okupowanej przez Niemców Warszawie,  otoczone murem getto, do którego niemieccy Żydzi przybyli w roku 1942, było miejscem ogromnych cierpień z powodu straszliwego przeludnienia, braku urządzeń sanitarnych, chorób i głodu, wszystko narzucone przez Niemców.Mimo wysiłków podejmowanych przez uwięzionych Żydów w celu znalezienia sposobów przetrwania i ocalenia swoich społeczności, warunki te nieuchronnie prowadziły do śmierci dziesiątek tysięcy ludzi.Najbardziej narażone były osierocone dzieci.Początkowo niemieckie władze okupacyjne organizowały getta w celu koncentracji Żydów i odseparowania ich od nieżydowskiej ludności.W późniejszym okresie wojny wiele spośród gett służyło jako etapy pośrednie w procesie wywozu Żydów na wschód, określanym przez Niemców eufemistycznie jako „przesiedlenia”, ponieważ uwięzionym obiecywano lepsze warunki i możliwość pracy.W trakcie podróży ludzie doznawali niewyobrażalnych cierpień, pozostając wiele dni bez żywności, wody ani urządzeń sanitarnych.Wielu słabych, dzieci i starców zmarło przed dotarciem na miejsce przeznaczenia.Niemcy i ich kolaboranci deportowali około 2,7 miliona Żydów i innych ofiar do obozów śmierci w okupowanej przez Niemców Polsce.Do największego spośród obozów, Auschwitz-Birkenau, przybywały transporty z całej Europy.[Głos ocalonej z Auschwitz Lilly Malnik]MALNIK: Transporty przybywały codziennie, przywożąc ludzi mówiących wszystkimi językami – Węgrów, Polaków, Czechosłowaków, z Holandii Francji, Belgii, Niemiec, Włoch, Rosjan. Przybywali zewsząd.[Głos ocalonego z Auschwitz Norberta Wollheima]WOLLHEIM: Moja żona machała do mnie, i to był ostatni raz, kiedy ją widziałem.[Głos ocalonej z Auschwitz Fritzie Fritzshall]FRITZSHALL: Smród, komory gazowe.Gdy spytałam: „Kiedy zobaczę moją matkę?”, - wskazano mi dym.W ten sposób zrozumiałam, gdzie trafiła.[Głos ocalonego z Auschwitz Ernesta Koeniga]KOENIG: Wiele czasu upłynęło, zanim zacząłem zdawać sobie sprawę, że jesteśmy skazani na śmierć – wszyscy Żydzi są skazani na śmierć.NARRATOR: Ci, których SS uznało za niezdolnych do pracy, byli zabijani, często w ciągu 2 lub 3 godzin od przybycia.Zdolnych do pracy wykorzystywano jako siłę roboczą, w nieludzkich warunkach.Gdy uznano, że nie są w stanie dłużej pracować, ich również zabijano.W kilku fabrykach śmierci, zaprojektowanych wyłącznie w celu zabijania ludzi na skalę przemysłową, kierownictwo obozów wykorzystywało do mordowania dzieci, kobiet i mężczyzn trujący gaz.W tych ośrodkach mordu zginęła niemal połowa ofiar Holocaustu.Obozy Majdanek i Auschwitz zostały oswobodzone jako pierwsze, gdy sowieckie oddziały dotarły do Polski.Informacje o oswobodzeniu Majdanka latem 1944 roku przyjmowano z niedowierzaniem.W gazecie New York Herald Tribune napisano: „Może powinniśmy poczekać na dalsze potwierdzenie...” „To brzmi niewyobrażalnie”.W kwietniu 1945 roku oddziały amerykańskie w Niemczech i Austrii dotarły do obozów koncentracyjnych Buchenwald, Dachau, Nordhausen, Mauthausen i Ohrdruf.Żołnierze zobaczyli je na własne oczy i prawda była niepodważalna.Generał Dwight Eisenhower, dowódca alianckich sił wyzwoleńczych, napisał: „Nie da się opisać rzeczy, które widziałem... „Dowody naoczne i ustne zeznania dotyczące głodu, „okrucieństwa i bestialstwa były... obezwładniające…”W amerykańskich kinach projekcje kronik filmowych uświadomiły kolejne tysiące ludzi.Jeden z komentatorów stwierdził: „Musi się to powiedzieć przyszłym pokoleniom: „co kiedyś człowiek uczynił swoim braciom.” „W XX wieku istniała cywilizacja, „która w ciągu dwunastu lat powróciła do barbarzyństwa”.Obozy budziły szok, gdy wyzwalający je żołnierze próbowali pojąć to, co tam zobaczyli.[Obóz Bergen-Belsen] [Oswobodzony przez wojska brytyjskie]Żołnierze zrobili wszystko, co było w ich mocy, aby oddać ostatnią posługę zmarłym i pomóc żyjącym.Ci, którzy przeżyli, stanęli przed długą drogą wiodącą do odzyskania godności i powrotu – jeśli to w ogóle możliwe – do życia.Holocaust spowił mrokiem pojęcie człowieczeństwa i naszą przyszłość.Gdy świat próbował zrozumieć, co się stało, w celu opisania tych zbrodni, popełnionych przez zwykłych członków społeczeństwa, podobnego do naszego, konieczne stało się użycie nowego słowa: [italicize the following word] ludobójstwo.